Τα Θεοφάνεια ή Φώτα ή Επιφάνεια γιορτάζουμε την βάπτιση του Ιησού Χριστού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο ή Βαπτιστή.
Στην Ελλάδα, ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανίων και ονομάζεται Μικρός Αγιασμός ή Πρωτάγιαση ή Φώτιση.
Με
την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα
κλωνί βασιλικό "αγιάζει" ή "φωτίζει", κατά κυριολεξία ραντίζει τους
χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό.
Παλαιότερα, οι
λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των
καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την
έλευση του ιερέα...
Ο Μεγάλος Αγιασμός γίνεται ανήμερα της γιορτής των Θεοφανείων στις 6 Ιανουαρίου.
Μια
μεγάλη πομπή σχηματίζεται και παίρνει το δρόμο που οδηγεί στη θάλασσα ή
σε κάποιο ποτάμι, μπορεί και σε μια δεξαμενή. Μπροστά τα εξαπτέρυγα,
πίσω οι παπάδες με τα καλά τους άμφια, ύστερα οι αρχές του τόπου και
παραπίσω το πλήθος. Στις πόλεις η πομπή γίνεται πιο πλούσια με τη
μουσική και τη στρατιωτική παράταξη.
Ο Σταυρός
Όταν γίνει ο αγιασμός, ρίχνει ο παπάς το Σταυρό στο νερό, πραγματοποιώντας έτσι τον Αγιασμό των Υδάτων.
Το
πιάσιμο του Σταυρού γίνεται από κολυμβητές, τους λεγόμενους
Βουτηχτάδες, κατά την τελετή της Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Νεαρά
κυρίως άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό και να
λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις
ευχές των συντοπιτών τους. Οι καμπάνες ηχούν χαρμόσυνα, το ίδιο και οι
σειρήνες των πλοίων. Όλοι οι πιστοί πίνουν με ευλάβεια από τον αγιασμό,
συμβολικά με τρεις γουλιές, και ραντίζουν μ’ αυτόν τα σπίτια, τα δέντρα,
τα χωράφια και τα ζώα τους.
Αγιασμός των Υδάτων
Τα
Θεοφάνεια γιορτάζεται η βάπτιση του Ιησού Χριστού από τον Ιωάννη τον
Πρόδρομο. Ο αγιασμός των Υδάτων γίνεται ανήμερα τα Θεοφάνεια, σε όλες
τις πόλεις και τα χωριά της χώρας.
Οι πιο τολμηροί θα βουτήξουν
στα παγωμένα νερά και θα συναγωνιστούν ποιος θα πιάσει το σταυρό. Αυτός
που θα τον ανεβάσει στην επιφάνεια θεωρείται ότι θα έχει καλή τύχη και
υγεία όλο το χρόνο. Στη Θεσσαλονίκη ο αγιασμός των υδάτων θα γίνει, από
το πλακόστρωτο της παραλιακής, στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και
Λεωφόρου Νίκης.
Λαϊκές δοξασίες
Για τα Φώτα, ο λαός
πιστεύει πως είναι ο καιρός, η γιορτή που φεύγουν οι καλικάντζαροι γιατί
φοβούνται την αγιαστούρα του παπά. Ο τρόμος τους αρχίζει από την
παραμονή των Φώτων που γίνεται ο μικρός αγιασμός. Γι αυτό και το έθιμο
του λαού λέει:
Στις πέντε του Γενάρη
Φεύγουν οι καλικαντζάροι
Αλλά ο μεγάλος τους τρόμος είναι τα Φώτα.
Φεύγουν τότε λέγοντας:Φεύγετε να φεύγουμε
κι έφτασε ο τουρλόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του...
Η
εορτή των Θεοφανίων περικλείει άλλωστε και πολλές εκδηλώσεις που
αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας
έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και
της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή
έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην
αρχαία λατρεία.
Τα έθιμα
Η Ελλάδα είναι πλούσια σε
έθιμα των Φώτων. Ραγκουτσάρια, αράπηδες, καμήλες, μπαμπόγεροι,
μωμόγεροι, φωταράδες είναι κάποια από τα έθιμα που έχουν τις ρίζες τους
στην αρχαιότητα και τις διονυσιακές γιορτές αλλά και στην περίοδο της
Τουρκοκρατίας και αναβιώνουν κάθε χρόνο τις ημέρες των Θεοφανίων.
Ρουγκατσάρια
Στη
Θεσσαλία ανήμερα των Θεοφανίων αναβιώνουν τα ρουγκάτσια (ρουγκατσάρια).
Αυτά αποτελούνταν από ομάδες (10 - 15 μεταμφιεσμένων ατόμων) οι οποίες
περιφέρονταν από σπίτι σε σπίτι παίρνοντας την ανάλογη αμοιβή. Μερικά
από τα απαραίτητα μέλη του κάθε ομίλου ήταν ο γαμπρός, η νύφη (νέος
μεταμφιεσμένος), ο παπάς, ο παππούς, ο γιατρός και οι "αρκουδιάρηδες".
Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των τραγουδιών με τα οποία οι
ρουγκατσάρηδες συνόδευαν το πέρασμά τους.
Ραγκουτσάρια
Στην
Καστοριά αναβιώνουν τα Ραγκουτσάρια. Οι κάτοικοι μεταμφιέζονται και
φορούν απαραιτήτως μάσκες που έχουν συμβολικό χαρακτήρα, αφού η όψη τους
είναι τρομακτική και αποσκοπούν στο να ξορκίσουν το κακό από την πόλη.
Οι μασκαράδες έχουν τη συνήθεια να ζητιανεύουν από τον κόσμο την
ανταμοιβή τους, επειδή διώχνουν τα κακά πνεύματα. Το ίδιο έθιμο
αναβιώνει και σε χωριά της Δράμας με το όνομα ροκατζάρια.
Οι κάτοικοι φορούν τρομακτικές μάσκες και κάνοντας εκκωφαντικούς θορύβους με τα κουδούνια που φέρουν περιφέρονται στους δρόμους.
Μπαμπούγερα
Τα
Μπαμπούγερα είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εθιμικές παραδόσεις
στην Καλή Βρύση της Δράμας. Το εθιμικό πλαισίωμα της θρησκευτικής
γιορτής αρχίζει το πρωί της παραμονής. Οι γυναίκες παίρνουν στάχτη και
τη σκορπίζουν με το δεξί χέρι γύρω από το σπίτι προφέροντας ξορκιστικές
λέξεις για να φύγουν τα καλακάντζουρα και να μην έχει φίδια το
καλοκαίρι. Μετά το τέλος της τελετής του αγιασμού των υδάτων τα
μπαμπούγερα συγκεντρώνονται έξω από την εκκλησία.
Η αμφίεσή τους
είναι ζωόμορφη και παλιότερα κρατούσαν στα χέρια ένα μικρό σακούλι με
στάχτη με το οποίο, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, χτυπούσαν όσους
συναντούσαν για να φοβερίζουν τα καλακάντζουρα. Σήμερα, για αποφυγή
τυχόν παρεξηγήσεων από τους αμύητους στο τοπικό έθιμο επισκέπτες, επειδή
η στάχτη λέρωνε τα ρούχα, το σακίδιο είναι κενό. Ομάδες-ομάδες τα
μπαμπούγερα ή χωριστά γυρίζουν τους δρόμους του χωριού κυνηγώντας όσους
συναντούν και ζητώντας συμβολικά κάποιο φιλοδώρημα.
Μωμόγεροι
Οι
Μωμόγεροι είναι ένα Ποντιακό έθιμο που γινόταν στον Πόντο τα αρχαία
χρόνια μέχρι και τις ημέρες μας. Το έθιμο είναι σατιρικό και συνηθίζετε
κατά τη διάρκεια της περιόδου των Χριστουγέννων (15 Δεκεμβρίου) μέχρι τα
μέσα Ιανουαρίου, άλλα μερικές φορές μέχρι τον μήνα του Φεβρουαρίου.
Λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης των Ποντίων, το έθιμο ήταν μια μορφή
αναγνώρισης της Ελληνικής προέλευσής τους, και επίσης ένας τρόπος να
ξεχαστεί από την Τουρκική δουλεία, και τις βίαιες εξισλαμίσεις.
Το
έθιμο Μωμόγεροι είναι ζωντανό ακόμα και σήμερα ιδιαίτερα σε διάφορα
μέρη της Ελλάδας όπου οι πολύ Πόντιοι κατοικούν. Στην εβδομάδα πριν από
το νέο έτος, τα άτομα θα ντυθούν με διάφορα κοστούμια, όπου κάθε
κοστούμι συμβολίζει ένα μέρος του πολιτισμού και της λαογραφίας των
Ποντίων. Η αρκούδα συμβολίζει τη δύναμη, η ηλικιωμένη γυναίκα ένα
σύμβολο του παρελθόντος, η νύφη για το μέλλον, το άλογο για την
ανάπτυξη, ο γιατρός για την υγεία, ο στρατιώτης για την υπεράσπιση, την
αίγα (κατσίκα) για τα τρόφιμα και ο Άγιος Βασίλης συμβολίζει το νέο έτος
που θα φτάσει σε μερικές μέρες. Σήμερα το έθιμο είναι περισσότερο
ψυχαγωγικό, ενώ στο παρελθόν ήταν μαγικό.
Φωταράδες
Στο
Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής τηρείται το έθιμο των φωταράδων. Ο
«βασιλιάς» φορώντας το ταλαγάνι και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει το
χορό ενώ ακολουθούν οι φωταράδες κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να
ξυλοφορτώσουν εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που
στήνεται στη μέση του χωριού.
Φούταροι
Στον Άγιο
Πρόδρομο της Χαλκιδικής πρωταγωνιστές των Θεοφανίων είναι οι φούταροι.
Την παραμονή των Φώτων νεαροί άντρες λένε τα κάλαντα μαζεύοντας κρέας,
λουκάνικα και χρήματα και την ημέρα του Αϊ Γιαννιού χορεύουν στην
πλατεία του χωριού. Όταν κάνουν διάλειμμα τρέχουν να πάρουν από ένα
ρόπαλο και όταν ξαναμπαίνουν στο χορό πετούν τα ρόπαλα ψηλά σφυρίζοντας
με όλη τους τη δύναμη για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.
Η στολισμένη καμήλα
Η
καμήλα που στολίζεται μετά τον αγιασμό των υδάτων είναι ένα έθιμο της
Γαλάτιστας Χαλκιδικής. Συνήθως έξι άντρες μπαίνουν κάτω από το ομοίωμα
μιας καμήλας βαδίζοντας ρυθμικά ή χορεύοντας, κουνώντας κουδούνια και
τραγουδώντας. Πρόκειται για την αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος,
την απαγωγής μιας όμορφης κοπέλας από το γιο του Τούρκου επιτρόπου που
συνέβη στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο αγαπημένος της για να την ξαναπάρει
πίσω έστησε γλέντι και για να μπει στο τούρκικο σπίτι έφτιαξε ένα
ομοίωμα καμήλας κάτω από το οποίο κρύφτηκαν οι φίλοι του. Αφού έκρυψαν
την κοπέλα κάτω από την καμήλα την έβγαλαν έξω και την επομένη τη
στεφάνωσαν με τον αγαπημένο της, πριν προλάβουν να την ξαναπάρουν οι
Τούρκοι.
Αράπηδες
Στη Νικήσιανη Καβάλας αναβιώνει το
έθιμο των Αράπηδων. Αναπαριστά τη μάχη της ζωής και του θανάτου.
Παλικάρια και παιδιά ντυμένα με προβιές και ζωσμένα με βαριά κουδούνια,
βγαίνουν από τα σοκάκια του χωριού και με τον εκκωφαντικό θόρυβο
ξορκίζουν το κακό και φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα της ζωής. Το έθιμο των
Αράπηδων αναβιώνει και σε αρκετά χωριά της Δράμας.
Τζαμαλάρια
Στην
Άρνισσα Πέλλας θα αναβιώσουν τα . Επίκεντρο του εθίμου είναι ο γάμος.
Πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ένα ζιζάνιο, το "μπουμπάρι", που μπαίνει
ανάμεσα στους νεόνυμφους και τους παρενοχλεί, τους προτείνει άλλο ταίρι.
Το έθιμο περιλαμβάνει ατελείωτο γλέντι στους δρόμους του χωριού.
Γιάλα-γιάλα
Η
εορτή των Θεοφανείων γιορτάζεται με λαμπρότητα απ' όλους τους
ορθοδόξους, στην Αργολίδα όμως τοπικές παραδόσεις κι έθιμα δίνουν
ξεχωριστή λαμπρότητα στην γιορτή και προσελκύουν πολλούς επισκέπτες κάθε
χρόνο.
Στην περιοχή της Ερμιόνης έχουμε το έθιμο του
"γιάλα-γιάλα", όπου την παραμονή των Φώτων οι νέοι, κυρίως αυτοί που θα
καταταγούν στο στρατό, στολίζουν τις βάρκες στο λιμάνι με κλαδιά από
φοίνικες. Τη νύχτα φορώντας παραδοσιακές στολές τραγουδούν και περνούν
σπίτι - σπίτι δεχόμενοι κεράσματα, φτάνοντας το πρωί στο λιμάνι όπου
ανεβαίνουν στις στολισμένες βάρκες και τις κουνούν με δύναμη
συνεχίζοντας το τραγούδι ''γιάλα-γιάλα'' μέχρι να γίνει ο καθαγιασμός
των υδάτων, με την κατάδυση του Σταυρού και την εικόνα της Θεοτόκου στην
θάλασσα που θα βουτήξουν για να τα πιάσουν.
Γκαζοτενεκέδες
Στην
κωμόπολη της Νέας Κίου, λίγα χιλιόμετρα από το Ναύπλιο, που αποτελεί
ιστορική συνέχεια της Κίου της Μικράς Ασίας, αναβιώνουν Μικρασιατικά
έθιμα από την Κίο, με ρίψη του νεότερου καπετάνιου στη θάλασσα και τον
πυροβολισμό των γκαζοτενεκέδων.
Στην Νέα Κίο, παραμονή της εορτής
αυτός που έπιασε τον Σταυρό πέρσι θα παραδώσει στον ιερέα τον τίμιο
Σταυρό που όλη την χρονιά είχε στο σπίτι του για ευλογία. Ανήμερα των
Φώτων μετά την Θεία Λειτουργία στο ναό της Αγίας Ειρήνης και την τέλεση
του Μεγάλου Αγιασμού, κλήρος και λαός κατευθύνονται στην παραλία, όπου
στην ειδική εξέδρα που έχει κατασκευάσει ο Δήμος θα γίνει η τελετή
αγιασμού των υδάτων και η κατάδυση του τιμίου Σταυρού, προεξάρχοντος του
Μητροπολίτη Αργολίδος κ. Ιακώβου, ο οποίος θα ρίξει τον τίμιο Σταυρό,
που είναι δεμένος με βαρίδια στην θάλασσα για να πάει στο βυθό και μετά
την ανάσυρσή του θα "πάρει το μπάνιο του", όπως προστάζει το έθιμο, ο
νεότερος καπετάνιος της Κίου.
Αμέσως μετά, θα ακολουθήσει το
έθιμο του πυροβολισμού των τενεκέδων που έχουν τοποθετηθεί ανοικτά στην
θάλασσα κι επιπλέουν, ένα έθιμο που τα τελευταία χρόνια είδε την
αναβίωσή του κι έχει βαθιά τις ρίζες του στην Κίο της Μικράς Ασίας.
news.gr