Ουμπέρτο Εκο: Ο συγγραφέας που αναγέννησε τον Μεσαίωνα

«Θείο δώρο»: αυτό λένε μερικοί, χωρίς να διαψεύδεται ούτε ακριβώς να επιβεβαιώνεται, ότι σημαίνει Eco. Είναι το ακρωνύμιο της λατινικής φράσης Ex Caelis Oblatus, το οποίο αναφέρεται συχνά για παιδιά που δεν έχουν ταυτότητα, αγνώστων γονέων, που έπεσαν δηλαδή από τον ουρανό. Ο παππούς του Ουμπέρτο Εκο ήταν ένα τέτοιο παιδί, όσο για τον ίδιο, ήξερε μεταξύ άλλων γλωσσών, νεκρών και ζωντανών, άπταιστα λατινικά. Οπότε ο μύθος δεν άργησε να φτιαχτεί. Πόσω μάλλον που αυτός ο ευρυμαθής πανεπιστημιακός είχε ιδιαίτερη έφεση στις μυθολογικές κατασκευές, όπως και αγάπη στη μελέτη των συνωμοσιών όσο και στη λογοτεχνική τους χρήση.

Η Ιταλία θρηνεί από την περασμένη Παρασκευή την απώλεια του 84χρονου συμβόλου της, μακράν του πιο αναγνωρίσιμου σήμερα συγγραφέα της σε όλο τον κόσμο. Η γειτονική χώρα με τον τόσο σημαντικό σύγχρονο - πέραν, βέβαια, του αρχαίου - πολιτισμό, τους σπουδαίους συγγραφείς, τους κινηματογραφιστές, τους καλλιτέχνες γενικότερα, δεν έχει τις τελευταίες δεκαετίες την ευκολία που είχε λ.χ. το '60 να αναδεικνύει ονόματα διεθνούς βεληνεκούς.

Γι' αυτό και η απώλεια ενός Ουμπέρτο Εκο φαντάζει ακόμα μεγαλύτερη.  Ο Εκο ήταν άλλωστε μοναδική περίπτωση, ακατάτακτη σε ρεύματα και εποχές. Επιασε ένα νήμα από το έργο του Ρολάν Μπαρτ μελετώντας και διδάσκοντας (από το 1975) τη σημειωτική, την οποία διαχειρίστηκε σύμφωνα με τη διπλή της φύση, της θεωρίας και της πράξης, των λεπτών της αποχρώσεων και της ενασχόλησής της με τη μαζική κουλτούρα, έτσι όπως ακριβώς φάνηκε εντέλει ότι έβλεπε και τη δική του δημόσια παρουσία.

Προσπαθώντας δηλαδή να συγκεράσει τη σοφία της γνώσης και το λαϊκό στοιχείο, το βάθος της έρευνας με την εφαρμογή των πορισμάτων της στην πιο πεζή και γνωστή σε όλους καθημερινότητα, με στέρεο επιχείρημα και αποδομητικό χιούμορ. Το δεύτερο νήμα το έπιασε από τον Μεσαίωνα. Και αυτό επίσης ακολουθούσε τις κεντρικές του επιλογές, καθώς τα στοιχεία της πίστης, του μυστικισμού, της δεισιδαιμονίας που διακρίνουν τον Μεσαίωνα είναι πρώτης τάξεως υλικό στα χέρια ενός μορφωμένου εραστή των λέξεων που ξέρει να παίζει με τη σοβαρότητα και το γκροτέσκο, τον σεβασμό και τη γελοιοποίηση ταυτόχρονα.

Οι βασικές σπουδές του Ουμπέρτο Εκο ήταν στη Φιλοσοφία και το διδακτορικό του στην αισθητική του Θωμά του Ακινάτη. Τα δύο αυτά νήματα με τα οποία ύφανε την πολύ παραγωγική ζωή του, όσο και αν φαίνονται εντελώς άσχετα μεταξύ τους, έχουν τουλάχιστον ένα προφανές κοινό σημείο: την αγωνία του αγνοουμένου να ερμηνεύσει τον σύγχρονο κόσμο.

Η σημειωτική αποτέλεσε εργαλείο ανάλυσης των εντελώς καινούργιων πραγμάτων στην ιστορία της ανθρωπότητας - λ.χ. των σύγχρονων μίντια. Ο Μεσαίωνας, πάλι, ήταν η πηγή των βασικών του εξηγήσεων για το πλαίσιο του σημερινού κόσμου. Σύμφωνα με τα δικά του λόγια: «Ολα τα ζητήματα της σύγχρονης Ευρώπης διαμορφώνονται με τον τρόπο που τα αντιλαμβανόμαστε σήμερα, κατά τον Μεσαίωνα: από την κοινοτική δημοκρατία έως την τραπεζική οικονομία, από τις εθνικές μοναρχίες έως τις πόλεις, από τις νέες τεχνολογίες έως την εξέγερση των φτωχών. Ο Μεσαίωνας είναι η παιδική ηλικία στην οποία πρέπει διαρκώς να ανατρέχουμε».

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ. Τα μυθιστορήματά του είναι φτιαγμένα από τα ίδια ακριβώς υλικά. Γι' αυτό και δεν μπορούν να αντιγραφούν, γι' αυτό και εξέπληξε η επιτυχία τους. Πώς μπορείς να διαβάσεις ένα ογκωδέστατο και πολύ πυκνό μυθιστόρημα όπως το «Ονομα του ρόδου», γεμάτο πληροφορίες και γνωσιολογικά στοιχεία, και να διασκεδάσεις τόσο; Στη Γαλλία ο Seuil, που εξέδιδε τον δοκιμιογράφο Εκο, όπως ακριβώς εξέδιδε τον Ρολάν Μπαρτ, αρνήθηκε να εκδώσει τον μυθιστοριογράφο Εκο, δεν πίστεψε σε αυτόν και την πάτησε. Αν τον εξέδωσε ο Grasset ήταν γιατί ο εκδότης ήταν παντρεμένος με Ιταλίδα και την έβλεπε να γελάει διαβάζοντάς το.

Αλλιώς, ούτε αυτός θα είχε τολμήσει να τον μεταφράσει. Είχε κάνει επιτυχία στην Ιταλία, αλλά οι εκδότες στις άλλες χώρες το θεωρούσαν δύσκολο και περίπου αδύνατο να μεταφραστεί. Τελικά μεταφράστηκε σε 43 γλώσσες και πούλησε πολλά εκατομμύρια αντίτυπα. Αλλωστε το «Όνομα του ρόδου» το κυκλοφόρησε το 1980, σε ηλικία 48 ετών, όταν ήταν ήδη πασίγνωστος ως δοκιμιογράφος.

Εγραφε πλήθος δοκιμίων μεγάλου εύρους, από την ποιητική του Τζόις μέχρι τον Τζέιμς Μποντ και από την τέχνη του ψεύδους και την ιστορία της ομορφιάς μέχρι κείμενα για το ποδόσφαιρο. Ενώ ασχολήθηκε πολύ με την ερμηνεία και τη θεωρίας της μετάφρασης των λογοτεχνικών έργων. Αφορμή για τη συγγραφή του διάσημου μυθιστορήματος αποτέλεσε ακριβώς ότι δεν ήταν μυθιστοριογράφος. Μια εκδότρια του πρότεινε να συμμετάσχει σε μία σειρά αστυνομικών βιβλίων στα οποία θα έγραφαν μόνο non fiction συγγραφείς.

Εκείνος απάντησε ότι δεν γίνεται γιατί η αστυνομική μεσαιωνική ιστορία που έχει σκεφτεί θα είναι πεντακοσίων σελίδων. Το ίδιο βράδυ πήγε στο σπίτι του και άρχισε να κρατάει σημειώσεις για τους χαρακτήρες του «Ονόματος του ρόδου» που, φαίνεται, είχε υποσυνείδητα αποφασίσει από καιρό να γράψει. Η επιτυχία ήταν άμεση και τεράστια. Εγινε και ταινία, ως γνωστόν, από τον Ζαν-Ζακ Ανό με πρωταγωνιστή τον Σον Κόνερι.

Οκτώ χρόνια μετά θα ακολουθήσει το «Εκκρεμές του Φουκώ», μυθιστόρημα - κριτική στον εσωτερισμό που όμως διαβαζόταν με πάθος και από τους οπαδούς του εσωτερισμού. Κατόπιν περίπου ανά εξαετία ακολουθούσε ακόμη ένα μυθιστόρημα: «Το νησί της προηγούμενης ημέρας», «Μπαουντολίνο», «Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα», «Το κοιμητήριο της Πράγας».

Για να ολοκληρώσει το μυθιστορηματικό του έργο το 2015 με το «Φύλλο μηδέν», σκληρή κριτική του χώρου των μέσων ενημέρωσης και της ιταλικής πολιτικής ζωής των τελευταίων δεκαετιών. Σκληρός επικριτής της εποχής Μπερλουσκόνι είχε δηλώσει πρόσφατα, μαζί με άλλους συγγραφείς, ότι θα αποχωρούσε από τις ιστορικές εκδόσεις Bompiani επειδή εξαγοράστηκαν από τον όμιλο Mondadori που ανήκει στην οικογένεια Μπερλουσκόνι.

Ο Ουμπέρτο Εκο είχε μία τεράστια βιβλιοθήκη. Στο σπίτι του είχε 30.000 βιβλία και συνολικά (μαζί με το εξοχικό του και κάποιους άλλους χώρους) είχε στη διάθεσή του κάπου 50.000 αντίτυπα, μερικά από τα οποία εξαιρετικά σπάνια - λ.χ. το διάσημο (και για την αισθητική της τυπογραφίας του) αλληγορικό έργο «Hypnerotomachia Poliphili («Υπνερωτομαχία Πολυφίλου» ή, απλούστερα, «Το όνειρο του Πολύφιλου») του Φρανσέσκο Κολόνα, το οποίο κυκλοφόρησε στη Βενετία το 1499.

Τα βιβλία του στα ελληνικά
Στην Ελλάδα, τα βιβλία του Ουμπέρτο Εκο κυκλοφορούν από το 2011 από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Το «Ονομα του ρόδου» είχε πρωτοκυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Γνώση, ενώ αργότερα, μαζί με όλα τα βιβλία του για 15 χρόνια, από τα Ελληνικά Γράμματα. Μόνο σε αυτές τις εκδόσεις ο τίτλος είχε πουλήσει 100.00 αντίτυπα (επιτυχία που συνεχίστηκε όταν το «Ρόδο» δόθηκε ως εκδοτική προσφορά του ΔΟΛ σε 200.000 φύλλα).
tanea.gr